CONTUS MILLENARIUS: SA MRAIARXA 'E SU SINIS

"Sinnus arribant de attesu po s'arragodài chi sèus ..."

E io, Maestra Ancestrale e Custode del Tempo narro ai bambini antiche storie e miti millenari che raccontano di quanto saggia e grande sia stata la nostra gente antica.

 Sa mraiàrxa ‘e su Sinis

(de Graziella Pinna Arconte)

-“Ohi, ta dannu Pepigheddu! Je seus pagu pòburus … Eus prèdiu totu!! Mabàdita sìat ‘e carestia ... Abarradìdda, ka je est nodìa po donnia messaiu e piscadori de sa idda nosta, immòi! Toka … faimì su prexeri … Torraddu a provai cussu fròmentu, a biri chi fait a ‘ndi scrufi unu kantigheddu ‘e pani po custa criatura nosta”.

Ommài Arega, sa pobìdda de Pepigheddu, non si jadìat paxi. Issa, Pepi, cun su filligheddu, fìant sperrendisì de su famini nieddu. Nudda ddi si fìat abarràu: su cunjàu de Sinis ddi si fìat siccàdu a postù … Cussu pagu de arrakàtu chi tenìant me in domu si ‘ndi dd’aìant furàu àterus prus poburus de issus.

Me in bidda fut cabada kunkùna arravessa maba: fìat ses mesis kentza ‘e pròi nudda e totu sa jenti fìant mòladius a callantùra ‘e fogu. Donnia diri medas atterrànt is kasìddus de sa dibillèsa fotti.

Pepigheddu fìat totu dilliriàu.

Badòri su Lillu dd’aìat nadu ca me in Sinis, me is kirrus de attesu,  ddui fìat unu nuraxi innui bivìat -“Saludi, goppài! Ita ‘e novas? Me in  guni mi apessi abarràdu chi fìu de tui! Poit’est ca non àndas a dda crikài cussa jana bona! As ‘a benni a biri ca t’at’ajudàri! Toka … bài!!!”.

Fìntzas ‘a candu, una diri, a mangianeddu kitzi, s’homini, cittìu, cittìu, po non ‘ndi scidài sa pobidda e su filligheddu dromìus in s’aposentu ‘e pratza, s’atùit sa bertula a coddu, sàtiat su limriaxu ‘e s’enna e pìgat su camminu in krika de sa mraiàrxa.

Dis e dis fìat abarràu camminendi: adaì … adanòtti … proendi … bentuèndi … landirèndi … cun arràssoi fintzas a iscurigàntinu.  

Candu proìat su mischinu si sciundìat còa, còa; si fut arràssoi ‘ddi coìat sa conca; candu bentùada fìat su mellus po camminai.

Issu potàda in sotti sa fida cun sa motti, fuendisì ke lepireddu de su puntòri chi, me in bidda, ‘ddi si fìat tokau!

Donnia notti si frimàt acànta ‘e calchi acòrru e allomingiàt unu foghigheddu pitìu po non essi bidu de attesu de calincunu irimigu. Insàras issu gustàt cussu pagu ‘e arrakàtu chi aìat postu in sa bertula. Pùstis, cun pagu àcua, ingrutìat sa meighìna chi ‘dd’aìat jàu su potacàriu de sa potacarìa de Aristanis

 una mraiàrxa chi ddu podìat ajudài.

po sanài de sa callantùra, e si drommìat.

Pepi non potàt mancu s’arragòdu de candu  fìat camminendi. Fìat predèndi sa passèntzia e sa fidi.

-“Mi parit ca fùrriu e torru asègus! Abisu miu ca Badòri m’àt arratrogàu unu muntòni de fàbas!”.

Fìat acànt’acànta po torrài a furriài   candu, a pàbas de unu coddu pitìu, bidi sa turritta  de unu nuraxi mannu.

Abisu miu ca fìat mancài binti dìs, ponèndi pèi asùs ‘e pèi, sa diri chi fìat lompiu  akanta de su nuraxi mannu. Mont’e Prama ‘dd’aìat lassàdu acòa de tres dìs.

Comènt ‘dd’aìat bidu aìat pentzàu ca depìat ‘a essi cussu su chi ‘ddaìat nadu Badòri.

-“Kèris biri ca est cussu su nuraxi de sa mraiàrxa? Andèus ca mi ‘ddui accòstu! Eus’a benni ‘a biri chi est cussu diaderus.”.

Abellu, abellu, po non essi apubàu de attesu, Pepi pìgada fachi a su nuraxi

mannu, disigendi de essi diaderus cussa sa domu de sa  mraiàrxa.

Accostèndisì ‘dd’aìat bìda. 

De siguru fìat issa! Comènt fùt formosa! Bìanca e arrùbia che arròsa … su estìri calori de s’oru e is pìus nièddus longus fintzas ‘a is pèis. 

Fìat unu ispantu su dda castìai.

Non fadìat a di’ndi liàri is ogus de asùs!

Pepigheddu fìat abarràu kentza de fueddus … frimu che truncu dda castìat comènt chi fèssit bessìa de una bisìoni.

Po si ‘ndi scidài, Pepi si fìat depiu spitzuài de manu sua atotu.

Fendisì alentu sìghit a s’accostai.

Non scidìat ca issa ddaìat jài bidu.

Difattis, pagu s’ora apustis, intendit …

- “Ita abàrras in pentzas Pepigheddu? Curaggiu, beni innantis ca ge ddu scìu ca ses in guni!”.

Pepigheddu fìat abarràu ke preda.

Comènt fadìat sa mraiàrxa a isciri su nomini de issu? Stàu ca Badòri tenìat arràxoni: custa fìat una jana balènti!

Kentza de ddu pentzài duas bortas pìgat su camminu po antziài a su nuraxi. Sissi e nossa sa mraiàrxa si pèsat a bolài e s’appresentàt, che lampu, cara ‘a issu.

-“Ita ‘e novas Pepi? Poita ses crichendimì?”.

-“Domando predònu po su istròbbu Mama Manna! Chi mi sèu attrivìu est poita sèu dilliriàu … Tui chi totu scis,

insàras as ‘ai sciri ca sa carestia e is ladronis m’ant’ arruinàu! Su cunjàdeddu de su trigu s’est siccàdu a postù; s’arrakatu furàu … e de candu

s’est tostada sa bacca non potzu jài nimancu unu tzicheddu de latti a Efisceddu miu! Aprimu skrufiàus calchi ray de su pani e de su casu fatus me in domu de Arega … immoi funt spàcciaus cussus tempus mraiàrxa!

Pro s’amori de sa Mama chi tenit a castiu totus is fillus, ajudamì … Non s’est abarràu prus nudda! ”.

Pepigheddu fìat totu a conca incrubàda e non s’atrivìat ‘a dd’antziài po sa bragungia manna chi tenìat, poita issu non fut homini accustumàu a pedìri.

Sa bona jana ddu castìat piedòsa e ddu cumpadessìat.

-“Antzia sa conca Pepi, ca a praguntài non est bragungia! Deu cannòsciu a tìa e a pobidda tùa po essi jenti custumàus e onèstus … Faidì curaggiu ca je ti cheru ajudài!

E mancu aìat acabbàdu de fueddài  candu   Pepi dda bidi sticchendi una manu aintru de una sacchittedda de seda, apustis boghendindèdda serràda in dd’unu pungiu prenu de seminis de trigu. Lestra aperit sa manu lassendi arrùi is seminis. Su fagallòni fìat alluttu, tanèndi a pampas mannas. I seminis, atumbèndi a terra in su chinisu, in tempus de fai una rughi, s’arrevertìant in medas baccas nieddas comènt sa pixi.

Pepigheddu fìat fintzas atziccàu.

-“Po s’amori ‘e sa Mama sìat! Ita ‘e maghìa est cussa? Ojamamìa ta dannu! Non potzu crèi a is ogus mìus!”.

Kentza ‘e nimancu si ‘nd’accattài a Pepigheddu ‘ndi ddi stùppat de s’argoena unu tzerriu mancu is crobus!

-“Castia, Pepi! Totus custas baccas funti de tui. Oi est spàcciada sa poborèsa de sa familia tua. Lestru, piga su bestìamini e torra a bidda de pobidda tua … ca je ‘nd’at ‘a tenni de prexu!”

-“Deu non scìu ita nari mraiàrxa. Seu abarràu a gutturu siccu, kentza ‘e unu fueddu panù!”.

-“Nudda depis nài. Sceti sighiri a essi s’homini onestu chi ses! Movi drabèssi  ca s’ora est andendi e su camminu est longu meda po torrài asègus”.

E aici Pepi pìgat su camminu po torrài a Crabas, prexau che puixi. Su bestìamini fut meda, imperò adanòtti issu no ddu podìat biri.

Mancu si ddu podìat pentzài ita ddi fìat accadèssendi asegus de sa trumma. Su Tiau, coittedda, non dd’aìat potziu sunfrìri ca sa mraiàrxa si fut posta a sanài is malas obaras suas. Insàras, po adibettu, e poita is baccas sempiri ddi srebìant in s’inferru, aìat scomintzàu a ‘ndi ddas pigài una avàtu e s’atera, de coa, kentza chi Pepi si ‘nd’essit accattàu.

Issu, ainantis, pigàu de su prexu e de su sonnu, non bidiat s’ora de essi me in bidda. Fìat accanta de ddi cherpài su coru candu, obrescèndi, aìat pòtziu biri ca asegus de issu non ddui fìat prus mancu una bacca.

-“Je non est maba sa brulla! Ojamamìa te arròri mannu! Innùi funt sparèssias i baccas mias? De una trumma non ‘ndest abarràda manc’una! Custa est obara de su Tiau … cessu te arròri! E ita di naru immoi a pobidda mia? Po no chistionài de sa mraiàrxa … ita aìat a nài scidendi ca non mi funt abarràus nì baccas, nì mallòrus!?”.

Pepi non si jadìat paxi.

In prus fìat totu acallèllau timèndi su tiau … timìat chi non essit torràdu po ddu trumentài. 

De prus puru, fròtzis, timìat sa streullàda de Arega candu fèssit torràu a domu a manus budias e kentza ‘e nudda.

Dda potàt totu me in ogus … trista manna e afrigìda e, acoa, unfrada a buscinu, tzerrièndi: “Su sambiri miu spratu in terra, Pepi … ita fadèus commu?”.

E non fut una bisiòni assèntada!

Luègus fìat torràu a furriài.

Fut inchillìu che proccu, arrannegàu cun issu atotu po non s’essi acatàu de nudda. Non ddu podìat sumportài de ai prediu cussu ischisorgiu! Po s’arrannègu camminàda lestru che raju, totu nendi totu nendi. Non si fut frimàdu mancu po pappàri, nì po drommìri.

In patr’e fillu is dis fìant boàdas.

Fut obrescèndi sa quarta diri de camminu candu fìat cumpàrria sa turritta stuppèndi de tesu. Sa jana, in suba, fìat jài castiendidèddu.   

Issu scidìat ca sa femmina balenti dd’aìat jài apubàu.

Sa oghi de issa, mancài spronghìat  de attesu mannu ddi fìat illòmpia pentzamentosa e cràra che àcua.

-“Ita ‘e novas mabas betis? Innui funt is baccas? Ddas ‘as lassàdas in bidda?”.

Pepi, agabbendi ‘e illòmpi, fìat totu a tzèrrius contèndideddi su chi aìat obaràu su tiau mincidissu.

-“Ita ses nendimì! Mabadittu sìat Coittedda! Mi ddui depìu pentzài ca furàt is baccas nieddas po adibettu! Non sìast afrigìu Pepi … non est curpa de tui! Mischina Arega … ita ad’essi pentzèndi immòi, ca non t’at biu torràu a domu? Poborìtta … atàma ca est assustràda!! Immoi fatzu  s’arramèdiu, abarra asseiàu!”.

Sa Sannora, insàras,  kentza  prus chistionài, tòrrat ‘a stichì  sa manu in cudda sacchittedda; ‘ndi bògat un’ateru pungiu de trigu; spràghit sa prama e sa manu po ddu fài attumbài a terra totu drabèssi, in su chinisu de su fagallòni … e, in patr’e fillu, de su trigu tòrrant a bessì medas baccas e mallòrus, prus de aprimu.

Insàras, lestra, sa jana pìgat donnia pegu po is corrus sinniendidèddus in mesu a su fronti cun pruini biancu mesturàu a latti. Su semu biancu  fìat cun sa fròma de corrus de malloru atotu e si podìat biri de tesu a lugòri ‘e luna.

-“Bài in bonnora Pepi! As ‘a benni a biri ca immòi cussu Bèstiu non furàt prus  nudda. Tocca derettu a bidda kentza ‘e ti frimài. Ammàtzia custas fòllas ca ti ‘ndi lìant su sonnu e pappa sceti custu po non predi is fròtzas!”.

Aici nendi sa jana jàit a Pepi una betuedda pitìa, prena de acaùngiu po torrài a Crabas: fòllas mèigas cun trunchittèddus, de succiai candu ‘dd’ iat ‘essi benniu skìsciu, e una tzirònia po potài sa trumma. 

Sa luna fut arta in su chelu. Sa lughi de su fagallòni spronghìat attesu mannu, jài fintzas a Mont’e Prama. De innìa Crabas non fìat attesu meda.

Is baccas e i mallòrus si bidìant unu po unu. Bisongiàt ‘a si fài curaggiu.

Nàu e fattu!

Pepi scudìt unu cropu a su paneri de su primu pegu po movvi sa trumma. Acòa, alluttèndi is ogus, pìgat su camminu fachi ‘a bidda.

Ammatzièndi cuddas fòllas, succèndi trunchittèddus, tanèndi a castiu  totu is pegus e contendideddus sighi po sighi … mancu si fìat acatàu ca, lestru che raju, fut lompiu a is primus domus de bidda. Non ddi parìat berus! Je aìat fattu pagu drabèssi! Fu cosa de non crèi! Ihhhhhh … arratza ‘e prexu! Pepi non podìat parài!

Intrat in Crabas totu scracaièndi e tzerrièndi!

Parìat maccu de accappiài!!!

-“Aregaaaaaa … Aregaaaaa … bessi a pratzaaaa!!! Alloddu torràu a pobiddu tù … meri ‘e trumma e arriccu mannu!!”.

 Arega fut jài pesàda e fut ammànu de cotilla, crichèndi de iscrùfi unu pagu de allomingiu po allùi su fogu candu si ‘ndi pesàt su pipìu.

Totu in d’una intendit is tzèrrius malus de su pobiddu e ‘nchi scàvuat totu su chi potàt a cantu dd’andàt sa manu.

-“Tendèi osàtrus! Pepigheddu miu est torràu! Po s’amori ‘e sa Mama sìat … arratza ‘e prexu! … Pepiiiii, Pepiiiii, Pepiiiiii … ca seu innòi! Allodda illòmpendi pobidda tua! Novas bellas pòtas?”.

Pepi dd’aìat primu intendia tzerrièndi e acòa issa fut arribàda totu jankidèndi de su prexu mannu ca su pobiddu fìat torràu a domu.

Issu fìat turàu me in su limriaxu de s’enna a bratzus abetus.

-“Alla, Arega ita apu betìu! Una trumma dadìva de sa mraiàrxa po nos!! At nàu ca ddi fadìat meda prexeri su mi dda donai, poita seus jenti diciòsa e dinnidosa, mancài seus poburus. Appodera Arega ‘e su coru … De oi seus arricus!”.

Arega non scidìat prus eìta nai! Prus castiàt is baccas prus non podìat crèi a is ogus sùus!

Lambrigas corànt che spèndula in spèrrimu ‘e monti, in sa fachi spantàda de Arega. Is ogus ddi fìant fatus mannus comènt ‘e chèas de acua proìna.

-“Speciosa est sa Mama de is artus chelus! Beneìta sìat cussa jana bona! E mabadittu sìat su Tiau coittedda … Tenìu arraxòni deu ca fut cussu cuàu me is cannas frastimendisì donnia diri! Po crupa de cussu Bèstiu fiàus acanta

de si morri ‘e su famini … nos e su filligheddu nostu. Balla! … Prèdiu at! … Cherpàu sìat sempiri po sempiri … Bintu dd’at sa mraiàrxa … allà unu pecàu! Hahahahahahahahahahah!!! Cherpàu sìat in sa ‘uca ‘e s’inferru!!!”.

 Apustis de basus e abbratzus, Pepi cun Arega pòtant totu is pegus a s’accorru luègus torra prenu de arimàis. Issus pariànt griguèddas, sattièndi lestrus e serrendi s’ecca.

 -“Cras ‘a mangianu mi ‘ndi pesu chitzi po fài calchi fascèllas de casu e de arrascottu po ddu jài a is poborìttus. De oi non cheru prus biri jenti sunfrendi su famini. Eus ‘a torrài a cuviài sa sienda e as ‘a benni a biri ca, chi sa Mama s’assistit, at ‘a torrài sa ricchesa me in bidda!”.

Nàu e fattu!

Gratzias ‘a sa jana ‘e su Sinis de insàras sa idda de Crabas est sempiri abarràt arricca e kentza ‘e tiàus.

PIRA COTTA E PIRA CRUA … DONNIUNU A DOMU SUA … CUSTU CONTU ILLOMPIU DE ATTESU … MANCAI NON DDU CREIS EST TOTU BERUS!!

Graziella Pinna Arconte

Copyright © Ottobre 2012 by Graziella Pinna Arconte, all right reserved.